Δύο πολεμικές αναμετρήσεις μπροστά στα τείχη της αρχαίας Ναυπάκτου - Χρήστου Ι.Σιαμαντά

Ιστορική μελέτη του Χρήστου Ι. Σιαμαντά, δικηγόρου-ιστορικού ερευνητή

(η παρούσα ιστορική μελέτη έχει δημοσιευθεί και στην εφημερίδα «Εμπρός» Ναυπάκτου)

Αρκετές είναι οι πολεμικές αναμετρήσεις που διαδραματίσθηκαν μπροστά στην οχυρωμένη Ναύπακτο κατά την μακραίωνη διαδρομή της. Ωστόσο από όσες κάνουν αναφορά οι ιστορικές πηγές ξεχωρίζω ως σπουδαιότερες, που έγιναν στους αρχαίους χρόνους, τις δύο τις οποίες περιγράφω παρακάτω. Η πρώτη κατά την διάρκεια της σύγκρουσης Αθήνας- Σπάρτης με θέατρο τον Κορινθιακό Κόλπο και η δεύτερη την περίοδο που είχε υποταγεί το σύνολο του ελλαδικού χώρου στην πολεμική μηχανή της Ρώμης και οι Αιτωλοί προέβαλαν απεγνωσμένα αντίσταση στους Ρωμαίους ,έχοντας τη Ναύπακτο ως οχυρό τους.

Μετά κάνοντας άλμα στο χρόνο και φθάνοντας στην περίοδο της τουρκοκρατίας ως σκληρότερες και πολυαίματες συγκρούσεις στον χώρο της πόλης θεωρώ τρεις τουρκικές πολιορκίες εναντίον των τότε κυρίων της ,Βενετών. Η πρώτη τον Μαίο-Ιούλιο του 1477 από τον μπεηρλέμπεη της Ρούμελης Σουλεϊμάν ,η δεύτερη τον Αύγουστο του 1499 από τον ίδιο του σουλτάνο Βαγιαζήτ τον Β΄ και η τρίτη τον Οκτώβρη του 1692 από τον Χαλήλ πασά των Ιωαννίνων μαζί με τον εξωμότη Λυμπεράκη Γερακάρη. Η πρώτη και η τρίτη πολιορκία αποκρούσθηκαν γενναία από τους Βενετούς, η δεύτερη, με τον αποκλεισμό της πόλης από στεριά και θάλασσα από τους Οθωμανούς, επέφερε την παράδοσή της και την εδραίωση της τουρκικής κυριαρχίας για 188 χρόνια. Τέλος στις κυριότερες και κρίσιμες μάχες της πόλης συμπεριλαμβάνω την πολιορκία της από τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις τον Μάρτιο- Απρίλιο του 1829 και την απελευθέρωσή της από την οθωμανική τυραννία.

Εδώ θα ασχοληθούμε με την αρχαία εποχή:

I. Μαίνονταν οι συγκρούσεις μεταξύ Αθηναίων και Πελοποννησίων στην διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου, όταν ο Αθηναίος στρατηγός Φορμίων τον χειμώνα του 430/429 Π.Χ. ήλθε στη Ναύπακτο για την φρούρηση του Κορινθιακού κόλπου με τις 20 τριήρεις του. Αυτή αποτελούσε στρατιωτική βάση των Αθηναίων και σ’αυτήν είχαν εγκαταστήσει τους εκδιωχθέντες από τους Σπαρτιάτες φιλοπόλεμους Μεσσήνιους ,που τους χρησιμοποιούσαν για πολεμικές επιχειρήσεις στην περιοχή ,συγκροτώντας μάλιστα οι ίδιοι συμμαχία-συμπολιτεία με τους Ναυπάκτιους .

Να σημειωθεί παρενθετικά ότι από το 456 π.Χ που η Ναύπακτος πέρασε στην αθηναϊκή κυριαρχία – μετά από την επιτυχή εκστρατεία του ναυάρχου Τολμίδη – μέχρι το 405 π.Χ. που εκδιώχθηκαν ,μετά την ήττα του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός Ποταμούς, οι Μεσσήνιοι από την ήδη εγκαταλειμμένη από τους Αθηναίους πόλη ,η περίοδος αυτή σηματοδοτεί την ανατολή του άστρου της στο ιστορικό στερέωμα.
Καλοκαίρι του 429 π.Χ. Είχε μεσολαβήσει η ήττα των Σπαρτιατών στη ναυμαχία του Πατραικού κόλπου (περιοχή Κάτω Βασιλικής- Κρυονερίου) και αυτοί προετοιμάσθηκαν για νέα ναυμαχία ,στέλνοντας στον σπαρτιάτη ναύαρχο Κνήμο ,που βρισκόταν στη Κυλλήνη ,τους ναυτικούς συμβούλους Τιμοκράτη ,Βρασίδα και Λυκόφρονα. Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν από τους συμμάχους τους και άλλα πλοία ,ενώ προετοίμαζαν για την νέα σύγκρουση και όσα είχαν στην διάθεσή τους. Ενισχύσεις είχε ζητήσει με αγγελιοφόρους και ο Φορμίων .Στο κάλεσμα του οι Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν και του διέθεσαν επιπλέον 20 πλοία. Πλην όμως αυτά αρχικά κατευθύνθηκαν προς την Κρήτη σε επιχείρηση κατά της εχθρικής πόλης Κυδωνίας. Εκεί όμως αποκλείσθηκαν από τρικυμίες και ανέμους ,χωρίς να κατορθώσουν να έλθουν έγκαιρα προς βοήθεια του Φορμίωνα.

Από την Κυλλήνη οι Πελοποννήσιοι έπλευσαν με 57 πλοία προς το Αχαϊκό Πάνορμο ,λιμάνι απέναντι από τη Ναύπακτο, όπου είχε στρατοπεδεύσει ο από ξηράς στρατός τους για ενίσχυση. Ταυτόχρονα και ο Φορμίων με τα 20 πλοία του προσορμίσθηκε στην δυτική πλευρά του Μολυντικού Ρίου (Αντίρριου), προσβλέποντας στην βοήθεια των πλοίων που περίμενε. Στην ακτή, κοντά στον αθηναϊκό στόλο, είχαν στρατοπεδεύσει οι Μεσόνιο της Ναυπάκτου.

Τότε απέναντί του στο Ρίο το Αχαϊκό παρατάχθηκε ο πελοποννησιακός στόλος με τον στρατό ξηράς. Επί 6-7 ημέρες τα αντίπαλα πλοία ασκούνταν και προετοιμάζονταν για την κρίσιμη αναμέτρηση.

Ο Κνήμος, ο Βρασίδας και οι άλλοι στρατηγοί επειδή ανησυχούσαν μήπως έλθει βοήθεια από την Αθήνα βιάζονταν για να συγκρουσθούν με τους Αθηναίους. Έτσι συγκέντρωσαν τους άνδρες τους και με λόγους προσπάθησαν να τονώσουν το ηθικό τους, μιας και ήταν επηρεασμέ¬νοι από την προηγούμενη ήττα τους. Το ίδιο έκανε και ο Φορμίων με τους δικούς τους στρατιώτες, που εκδήλωναν τάσεις λιποψυχίας ενόψει του μεγάλου αριθμού των εχθρικών πλοίων. Κατά τα χαράματα οι Πελοποννήσου βγήκαν από τον όρμο με σκοπό να παρασύρουν τους αντιπάλους, προς τα μέσα, στον κόλπο της Ναυπάκτου. Τοποθέτησαν τα πλοία τους κατά τετράδες, προσθέτοντας στην δεξιά πτέρυγα, 20, τα ταχύτερα. Ο Φορμίων νομίζοντας ότι θα πλεύσουν εναντίον της Ναυπάκτου, που ήταν αφρούρητη (μιας και οι υπερασπιστές της Μεσόνιο ακολουθούσαν τον στόλο τόσο από Ναύπακτο προς Αντίρριο καθώς και αντίστροφα), επιβίβασε με σπουδή τα πληρώματα στα πλοία του και παρέπλεαν κοντά στην ακτή -σε μια γραμμή- ενώ παράλληλα κινούνταν στην ξηρά και ο στρατός των Μεσονίων για βοήθεια. Προφανώς σκοπός των Πελοποννησίων δεν ήταν να πλεύσουν κατά της Ναυπάκτου, αλλά να παρασύρουν τον Φορμίωνα να μπει στα στενά του κόλπου, όπως και το κατόρθωσαν. Αιφνιδιαστικά δίνεται το σύνθημα από πλευράς των Πελοποννησίων και, στην προσπάθεια τους να εγκλωβίσουν τα αθηναϊκά πλοία, επιτίθεται η δεξιά πτέρυγα τους, αποκόβοντας από τα προπορευόμενα εννέα απ” αυτά, ενώ τα υπόλοιπα ένδεκα διαφεύγουν σε πιο ανοικτό μέρος («ευρυχωρίαν»), με κατεύθυνση τη Ναύπακτο. Τα παγιδευμένα πλοία τα ανάγκασαν οι Πελοποννήσιοι να ριχθούν στην ξηρά σκοτώνοντας όσους από τα πληρώματα τους δεν σώθηκαν κολυμπώντας. Μερικά οι Πελοποννήσιοι τα έδεσαν και τα έσυραν, ενώ οι Μεσσήνιοι μπαίνοντας με τα όπλα τους στην θάλασσα, μαχόμενοι, κατόρθωσαν να τους αποσπάσουν κάποια απ” αυτά. (Η πρώτη αυτή φάση της σύγκρουσης ίσως να διαδραματίσθηκε στην περιοχή της σημερινής Παλαιοπαγιάς Ναυπάκτου γιατί εκεί απαντάται κολπίσκος, όπου πιθανόν να περικυκλώθηκαν οι αθηναϊκές τριήρεις, δεδομένου ότι οι Πελοποννήσιοι επεδίωκαν, σε αντίθεση με τους Αθηναίους, την αναμέτρηση σε κλειστό μέρος για να μπορούν να αποκλείσουν τα πλοία των τελευταίων ).

Τα υπόλοιπα αθηναϊκά που καταδιώκονταν, εκτός από ένα, φθάνοντας μπροστά στη Ναύπακτο στάθηκαν κοντά στο ναό του Απόλλωνα με τις πλώρες προς την θάλασσα (χωρίς φυσικά να ρίξουν άγκυρα), έτοιμα να αμυνθούν. Μετά από λίγο ήλθαν ψάλλοντας νικητήριο παιάνα προς τον Απόλλωνα οι Πελοποννήσιοι, σαν να είχαν νικήσει.

Προηγούταν ένα λευκάδιο που κυνηγούσε το αργοπορημένο αθηναϊκό. Τότε στον όρμο, έξω από το λιμάνι της Ναυπάκτου, ήταν αγκυροβολημένο ένα φορτηγό πλοίο, κλυδωνιζόμενο από τα κύματα, και η αθηναϊκή τριήρης κάνοντας στροφή γύρω του εμβολίζει στα πλευρά και βυθίζει αυτό που το κυνηγούσε. Ο Τιμοκράτης που επέβαινε στο βυθιζόμενο λευκάδιο αυτοκτόνησε με το σπαθί του και το πτώμα του εκβράσθηκε μέσα στο λιμάνι της Ναυπάκτου. -Σύμφωνα με τον Μακεδόνα συγγραφέα των «Στρατηγημάτων» Ιούλιο Πολύαινο (2ος αι. μ.Χ.) το αθηναϊκό πλοίο που έκανε τον ελιγμό αυτό ήταν η Πάραλος (το ιερό πλοίο των Αθηναίων) και επέβαινε σ” αυτό ο Φορμίων, ο οποίος δεν βύθισε μόνο μία τριήρη (την βραδύτερα κινούμενη), αλλά κατέστρεψε στη συνέχεια εύκολα και άλλην που επίσης τον κατεδίωκε, ξαναγυρίζοντας γρήγορα στο σημείο-. Το συγκεκριμένο περιστατικό της βύθισης του εχθρικού πλοίου έδωσε θάρρος στους Αθηναίους, που όρμησαν με κραυγές εναντίον των άτακτα κινούμενων Πελοποννησίων, οι οποίοι αντιστάθηκαν για λίγο και στη συνέχεια τράπηκαν σε φυγή προς το Πάνορμο, στην αντίπερα αχαϊκή ακτή. Κατά την καταδίωξη που ακολούθησε οι πρώτοι αιχμαλώτισαν 6 πελοποννησιακά πλοία. Σκότωσαν από τα πληρώματα αρκετούς άνδρες και άλλους συνέλαβαν. Τόσον οι Αθηναίοι, όσο και οι Πελοποννήσιοι, θεωρώντας τους εαυτούς τους νικητές, έστησαν τρόπαια. Οι μεν πρώτοι στο μέρος απ” όπου εξόρμησαν και νίκησαν(στον χώρο του Απολλώνιου) και οι δεύτεροι, ένα πλοίο που αιχμαλώτισαν, στον Ποσειδώνα, στο Αχαϊκό Ρίο.

Οι Πελοποννήσιοι, φοβούμενοι τυχόν βοήθεια από την Αθήνα, πλέοντας νύχτα τον Κρισσαίο (Κορινθιακό) κόλπο κατευθύνθηκαν στην Κόρινθο(εκτός από τους Λευκάδιους). Μετά λίγες μέρες από την φυγή του εχθρικού στόλου έφθασαν, αργά πλέον, στη Ναύπακτο από την Κρήτη για βοήθεια τα πιο πάνω 20 αθηναϊκά πλοία . Την εξιστόρηση αυτού του ναυτικού επεισοδίου οφείλουμε στον Θουκυδίδη (II 85- 92) όπως και στον Διόδωρο τον Σικελιώτη (XII. 48).

II. 191 (Ιούλιος) π.Χ. .Οι Ρωμαίοι κυρίαρχοι πια στον ελληνικό χώρο αξίωσαν από τους Αιτωλούς ,που ζητούσαν ειρήνευση, να συνθηκολογήσουν με τους όρους που αυτοί ήθελαν. Μάλιστα ανάμεσα στους όρους ήταν και η παράδοση του Ηπειρώτη Μενέστρατου (ή Μενεστά) ,που είχε βρει καταφύγιο στους Αιτωλούς. Περήφανοι οι τελευταίοι αρνήθηκαν αυτή την ταπεινωτική και σε βάρος των συμφερόντων τους συνθηκολόγηση. Τότε ο Ρωμαίος ύπατος Μάνιος Ακίλιος Γλαβρίων εκστρατεύει, ερχόμενος από το όρος Κόρακας (Βαρδούσια), εναντίον της οχυρωμένης αιτωλικής πόλης της Ναυπάκτου και την πολιορκεί. Σ’ αυτή βρισκόταν με την στρατιωτική του δύναμη ο Μενέστρατος ,ενισχύοντας τους Αιτωλούς.

Ποιες όμως οι σχετικές εξελίξεις με την πολιορκία της Ναυπάκτου;

Μετά την ήττα του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Γ΄ (που ήλθε στη Ναύπακτο τέλος καλοκαιριού του 193 π.Χ.) από τους Ρωμαίους στις Θερμοπύλες, οι σύμμαχοί του Αιτωλοί απέμειναν μόνοι στον αγώνα εναντίον τους. Διεξάγονται διαπραγματεύσεις για να αποφευχθεί η σύγκρουση, που δεν καταλήγουν πουθενά. (Στην τριμελή αντιπροσωπεία των Αιτωλών μετείχε και ο Χάλεπος ο Ναυπάκτιος ,που είχε διατελέσει στρατηγός των Αιτωλών το 199-198 π.Χ. ). Παραχωρείται τότε από τους Ρωμαίους στους Αιτωλούς 10ήμερη ανακωχή προκειμένου να αποφασίσουν αν θα συνεχίσουν να πολεμούν εναντίον των πρώτων. Το συνέδριο των Αιτωλών που συγκλήθηκε τον Ιούλιο του 191 π.Χ. στα Ύπατα (σημερινή Υπάτη) επέλεξε τον δρόμο της πολεμικής αναμέτρησης ,απορρίπτοντας την πιο πανω συνθηκολόγηση.

Ο Ρωμαίος Στρατηγός Τίτος Κοϊντος Φλαμινίνος

Όταν ο ύπατος Ακίλιος Γλαβρίων (Glabrio) πληροφορήθηκε για την απόφαση αυτή των Αιτωλών, μετά την λήξη της 10ημερης ανακωχής, εξεστράτευσε, μέσα Ιουλίου του 191 π.Χ., από την Ηράκλεια στην Φθιώτιδα εναντίον της Ναυπάκτου. Αρχικά έστειλε εμπροσθοφυλακή 4.000 στρατιώτες υπό τις διαταγές του Άππιου Κλαύδιου και τους τοποθέτησε σε στενές διαβάσεις που οδηγούσαν στην πόλη, προκειμένου να αποτρέψει τυχόν προσπάθεια ενίσχυσης των πολιορκημένων. Στη Ναύπακτο οι Αιτωλοί είχαν συγκεντρώσει όσες δυνάμεις διέθεταν για απόκρουση των Ρωμαίων. Ο Γλαβρίων ,με το κύριο σώμα του ,περνώντας από την Πυρά στην Φθιώτιδα ,όπου φέρεται να κάηκε το σώμα του Ηρακλή , θυσίασε στον ήρωα . Μετά οι Ρωμαίοι θα περάσουν από το όρος Κόρακα ,όπου θα χάσουν σε απόκρημνα σημεία άνδρες και υποζύγια. Στη συνέχεια θα κατεβούν στην κοιλάδα του Δάφνου (Μόρνου) και από εκεί φθάνοντας στη Ναύπακτο θα την πολιορκήσουν αμέσως. Ο Μ. Γλαβρίων θα κατασκευάσει προμαχώνα κατά της ακρόπολης και για πρώτη φόρα αιτωλική πόλη θα γνωρίσει την πολιορκητική τέχνη των Ρωμαίων .Εν τω μεταξύ ο Ρωμαίος ύπατος καταλαμβάνοντας την γύρω περιοχή , διαμοίρασε τις δυνάμεις του παράλληλα προς τα τείχη, περικυκλώνοντας την πόλη. Οι Αιτωλοί αμύνονταν απεγνωσμένα. Κατά την διάρκεια της δίμηνης πολιορκίας και συγκεκριμένα μέσα Σεπτεμβρίου, ήλθε στη Ναύπακτο- μετά την εκ νέου συνάντηση του με το συμβούλιο των Αχαιών- ο στρατηγός Τίτος Κοϊντος Φλαμινίνος, που διαπίστωνε την ματαιοπονία της πολεμικής εμπλοκής εναντίον των Αιτωλών, ενόψει της κατακτητικής δράσης του Φιλίππου, καθώς και το ασύμφορο της καθήλωσης ρωμαϊκού στρατού μπροστά στα τείχη της πόλης.

Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους η πολιορκία της Ναυπάκτου λύνεται από τους Ρωμαίους με την μεσολάβηση του Τίτου Κοϊντου Φλαμινίνου για να στείλουν, οι ευρισκόμενοι σε δεινή θέση Αιτωλοί, πρέσβεις στη Ρώμη, προκειμένου να αποφασισθεί εκεί η τύχη τους, εξασφαλίζοντας παράλληλα ανακωχή.

Συγκεκριμένα ο Ρωμαίος στρατηγός ,που εμφανιζόταν «φίλος» των Αιτωλών, παρουσιάσθηκε ,χωρίς προφυλάξεις, σε περίβλεπτο σημείο μπροστά στα τείχη της Ναυπάκτου, όπου τον ανεγνώρισαν οι εμπροσθο¬φυλακές των Αιτωλών. Όταν διαδόθηκε δε στην πόλη η παρουσία του, αμέσως γέμισαν τα τείχη πολιορκημένους που τέντωναν τα χέρια και με δυνατή φωνή τον ικέτευαν να τους σώσει. Αυτός με χειρονομίες τους απαντούσε ότι δεν ήταν στο χέρι του η παροχή βοήθειας. Ωστόσο πήγε στον ύπατο Γλαβρίωνα και του εξήγησε ότι δεν είναι συμφέρον να πολιορκεί τη Ναύπακτο, όταν ο Φίλιππος κατακτά χώρες. Τότε ο Γλαβρίων πείσθηκε και τον άφησε να πράξει ,όπως αυτός νομίζει. Ο Φλαμινίνος ξαναπήγε μπροστά στις επάλξεις, που όταν τον είδαν οι απελπισμένοι και στερούμενοι των αναγκαίων Αιτωλοί, ικέτευαν πιο δυνατά αυτόν με νέες παρακλήσεις να τους βοηθήσει. Ο Ρωμαίος στρατηγός τους ζήτησε να στείλουν αντιπροσωπεία. Πράγματι αμέσως βγήκαν από τα τείχη οι επισημότεροι και ερχόμενοι προς το μέρος του πέφτουν στα πόδια του. Αυτός δείχνοντας «μεγαλοψυχία» του είπε να απευθυνθούν στον ύπατο Γλαβρίωνα για ανακωχή, προθυμοποιούμενος να τους προστατεύσει από τούτον, με σκοπό να στείλουν πρέσβεις στη Ρώμη προκειμένου να διαπραγματευθούν με την σύγκλητο ειρήνη. Πράγματι ο ύπατος τους δέχθηκε εξασφαλίζοντας από τούτον ανακωχή μεγάλης διάρκειας για να πάει η αντιπροσωπεία τους στην Ρώμη. Έτσι λύθηκε η πολιορκία της Ναυπάκτου με τον ρωμαϊκό στρατό να αποσύρεται στην Φωκίδα. Στη συνέχεια ο Γλαβρίων με τον Φλαμινίνο πήγαν στο Αίγιο.

Οι διαπραγματεύσεις που ακολούθησαν στη Ρώμη μεταξύ Αιτωλών, οι οποίοι είχαν την υποστήριξη του Φλαμινίνου – που είχε επιστρέψει εκεί-, και της συγκλήτου δεν καρποφόρησαν. Στην τετραμελή αιτωλική αντιπροσωπεία που πήγε στην Ρώμη συμμετείχαν ο πιο πάνω Χάλεπος από τη Ναύπακτο. καθώς και πρέσβεις των Ηπειρωτών- πιθανόν του Μενέστρατου που βοηθούσε τους Αιτωλούς – . Η αντιπροσωπεία, που είχε φύγει Σεπτέμβριο, επανήλθε Δεκέμβριο του 191 π.Χ.

Μετά την επιστροφή της αντιπροσωπείας τους από την Ρώμη, χωρίς αυτή να κομίσει καν ελπίδες για ειρήνη, οι ανυπότακτοι Αιτωλοί αποφάσισαν συνέχιση του αγώνα προκειμένου να προστατεύσουν την ανεξαρτησία τους. Έτσι λίγο πριν την άνοιξη του 190 π.Χ., αφού οχύρωσαν ξανά τη Ναύπακτο, έστειλαν στρατό που κατέλαβε το όρος Κόρακα για να εμποδίσουν τους Ρωμαίους να πολιορκήσουν πάλι την πόλη. Όταν ο Γλαβρίων πληροφορήθηκε την ενέργεια αυτή των Αιτωλών στράφηκε κατά της Άμφισσας, την οποία πολιόρκησε την άνοιξη του 190 π. Χ..