Νέα ιστορικά στοιχεία για την εμφάνιση του Μεσολογγίου

του Σπύρου Αποστολόπουλου *

Με αφορμή τα διάφορα ιστορικά στοιχεία που έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς στον τοπικό τύπο από αρκετούς αξιότιμους συμπολίτες μας, γύρω από την πρώτη ιστορική εμφάνιση του ονόματος της πόλης του Μεσολογγίου αλλά και τον τόπο που διεξήχθη η Ναυμαχία της Ναυπάκτου (Battaglia di Lepanto) ή Εχινάδων πιο σωστά, παραθέτω μερικά νέα ιστορικά στοιχεία, με μοναδικό σκοπό να προσθέσω ένα λιθαράκι στην ήδη μεγάλη ιστορία του τόπου μας.

Στοιχείο πρώτο: H περιγραφή της ναυμαχίας από τον Ανδρέα Κορνάρο και η αντίστοιχη περιγραφή του Giovanni Pietro Contarini.

Ο Ανδρέας Κορνάρος (1545 – 1616 ) Βενετοκρητικός ευγενής, αδελφός του Βιτσέντζου Κορνάρου, υπήρξε σημαντικός ποιητής και συγγραφέας έχοντας γράψει εκατοντάδες ποιήματα στην ιταλική γλώσσα καθώς και ένα ογκώδες έργο, την « Ιστορία της Κρήτης » ( Historia Candiana ) το οποίο αν και διασώζεται ολόκληρο, μέχρι σήμερα δεν έχει μεταφραστεί εκτός από μερικά αποσπάσματα.

Κάποια από αυτά τα αποσπάσματα μεταφρασμένα από το πρωτότυπο ιταλικό κείμενο, που αφορούν και την Ναυμαχία της Ναυπάκτου, δημοσιεύθηκαν στο βιβλίο «Το Ιόνιο Πέλαγος – Χαρτογραφία και Ιστορία 16^ος -18^ος Αιώνας»του Μ.Ι.Ε.Τ. (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) το 2010.

Η περιγραφή και η αφήγηση του Ανδρέα Κορνάρου όσων αφορά τη Ναυμαχία, είναι σημαντικότατη και δεν αμφισβητείται διότι ο ίδιος όχι μόνο υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων που εκθέτει, αλλά και έλαβε μέρος σε αυτή, πολεμώντας κάτω από τις διαταγές του Βενετού ναυάρχου Αγκοστίνο Μπαρμπαρίγο, ως κυβερνήτης της γαλέρας « ο Χριστός του Χάνδακα » (Il Christo di Candia) τοποθετημένος στην αριστερή πτέρυγα της χριστιανικής αρμάδας.

Στο 15^ο βιβλίο της « HistoriaCandiana» ο Ανδρέας Κορνάρος περιγράφει λοιπόν την Ναυμαχία της Ναυπάκτου ως εξής:

«Ήταν δίκαιος ο Θεός που έκανε δύο τόσο ισχυρές αρμάδες να κινούνται σε απόσταση 10 με 12 μίλια η μία από την άλλη και να πλησιάζουν από αντίθετες κατευθύνσεις χωρίς να βλέπονται λόγω της στεριάς που τις χώριζε. Την Κυριακή, στις οκτώ το πρωί, καθώς η αρμάδα μας άφηνε ταλαιπωρημένη πίσω της τις Εχινάδες και η εχθρική ξεπρόβαλε σε μερική αταξία από τη μεριά του κόλπου με τους ιχθυότοπους, που οι Έλληνες τον ονομάζουν Μεσολόγγι (…lapuntadellePeschiere, dettedaGreciMesologni…), ήρθαν με μιας αντιμέτωπες. Αμέσως τα νέα για την τυχαία και ευτυχή ανακάλυψη διαδόθηκαν από γαλέρα σε γαλέρα. Τότε οι δικοί μας ευδιάθετοι άρχισαν να καθαρίζουν τα καταστρώματα, να σηκώνουν τις μπάρες και να σκουπίζουν τις πρύμνες, μοιράζοντας όπλα κάθε λογής αμυντικά και επιθετικά πάνω στους διαδρόμους και όπου αλλού χρειάζονταν . Καθένας οπλιζόταν με τα άρματα της προτίμησης του : άλλοι με αρκεβούζια κι άλλοι με αλαβάρδες, ρόπαλα από σίδερο, ακόντια, ξίφη, σπαθιά . Όλοι πήραν θέση στη πρύμνη, στην πλώρη και στα διάμεσα των γαλερών με τάξη θαυμαστή. Σε κάθε γαλέρα υπήρχαν 200 πολεμιστές, ενώ στις ναυαρχίδες και στις υποναυαρχίδες οι άνδρες έφταναν τους 300 ή και τους 400. Έπειτα οι βομβαρδιστές γέμισαν τα πυροβόλα με μπάλες ενισχυμένες με αλυσίδες, καρφιά,σκάγια και μολύβδινες σφαίρες κι ετοίμασαν τεχνητές φωτιές, βόμβες χειρός, φυσούνες βολής και άλλα παρόμοια όργανα …»

Συμμετέχοντας στη μεγαλύτερη ναυμαχία που έγινε ποτέ στη Μεσόγειο,ο Ανδρέας Κορνάρος είναι αυτονόητο ότι σημαδεύτηκε από τα γεγονότα, τα οποία χαράχθηκαν ανεξίτηλα στη μνήμη του. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι στη διαθήκη του το 1611 θυμάται τους συντρόφους του που τότε έπεσαν ηρωικά και αφήνει χρηματικά ποσά σε διάφορες εκκλησίες και μοναστήρια του Χάνδακα προκειμένου να γίνουν μνημόσυνα “ εις ανάπαυσιν ” της ψυχής τους.

Εδώ όμως θα πρέπει να σημειωθεί, ότι οι ερευνητές του Μ.Ι.Ε.Τ. διατηρούν επιφυλάξεις όχι ως προς την αφήγηση του Κορνάρου, αλλά ως προς την πρωτοτυπία του κειμένου, καθώς μετά από έρευνα στις έντυπες και χειρόγραφες πηγές της εποχής, φαίνεται ότι το κείμενο του Κορνάρου που αναφέρεται στη ναυμαχία αποτελεί αντιγραφή από το βιβλίο του GiovanniPietroContariniτου 1572 “ Historia delle cose successe dal principio della guerra mossa da Selim Ottomano a’ Venetiani, fino al di della gran giornata vittoriosa contra Turchi”, με τη διαφορά ότι ο Κορνάροςθέλοντας να αναδείξει τον ηρωισμό των Κρητικών που έλαβαν μέρος στη ναυμαχία προσέθεσε κάποια επιπλέον στοιχεία και γεγονότα.

Ο Contariniσυνέγραψε μία από τις ποιο σημαντικές περιγραφές της ναυμαχίας των Εχινάδων που πρωτοκυκλοφόρησε στη Βενετία το 1572 και αποτελεί μια από τις κυριότερες πηγές του ιστορικού αυτού γεγονότος.

Σε κάθε περίπτωση όμως η αναφορά και των δύο στο “ Mesologni ”είναι σημαντική και έρχεται να προστεθεί στην αντίστοιχη γνωστή μέχρι σήμερα αναφορά του σημαντικότατου ιστορικού PaoloPatoutaτο 1571 .

Στοιχείο δεύτερο: Ο χάρτης του 1572 που αναπαριστά τη Ναυμαχία από το βιβλίο του GiovanniPietroContarini“Historia delle cose successe… ”. ( φωτ 1&2 )

Στον χάρτη αυτό που δημοσιεύεται ολόκληρος τόσο στο βιβλίο « Το Ιόνιο Πέλαγος – Χαρτογραφία και Ιστορία 16^ος -18^ος Αιώνας » (σελ. 154-155 ) του Μ.Ι.Ε.Τ. όσο και στο διαδύκτιο (https://books.google.gr ) στο αντίστοιχο ψηφιοποιημένο βιβλίο του GiovanniPietroContarini, σημειώνεται ευκρινώς η λέξη “ Mesologni ” και μπροστά ακριβώς η διάταξη των δύο αρμάδων τη στιγμή της σύγκρουσης . Στο ίδιο σημείο και μέσα στο κόλπο σημειώνεται η λέξη “Peschiere” . Oι δύο αυτές λέξεις έρχονται έτσι σε ευθεία αντιστοίχηση με την αφήγηση του Contariniστο βιβλίο « …lapuntadellePeschiere, dettedaGreciMesologni…» . Τα παραπάνω στοιχεία μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η λέξη Peschiere ή Pescherà, – που σημαίνει λίμνη με ψάρια, ψαρότοπος – και εμφανίζεται σε πλήθος χαρτών της εποχής εκείνης – όπως πχ στους χάρτες των Abraham Ortelius1571 καιTomaso Porcacchi 1576 – ταυτίζεται με την πόλη του Μεσολογγίου .

Ο χάρτης του Contariniδημοσιεύτηκε τόσο στην λατινική όσο και στην γερμανική έκδοση του βιβλίου που τις εξέδωσε ο PetrusPernaστη Βασιλεία το 1573. Στη λατινική έκδοση η αντίστοιχη περιγραφή του κειμένου είναι η εξής : “ hostibus vero Peschieras terrae prominentias, quas Graeci hodie Mesolognias vocant…” .

Πιστό αντίγραφο του χάρτη του Contarini(1572) υπάρχει επιπλέον και σε γερμανική χαλκογραφία φωτογραφία της οποίας επισυνάπτω (φωτ 3 & 4) .

Στην ουσία επρόκειτο για τον πρώτο χάρτη της εποχής εκείνης που αναφέρει ευκρινώς τη λέξη “ Mesologni ” . Υπάρχουν βέβαια αναφορές για παλαιότερους χάρτες όπως πχ του Henricus Martellus 1490, που δεν μπορώ να γνωρίζω όμως κατά πόσο επαληθεύονται καθώς δεν έχουν δημοσιευθεί πουθενά .

Εδώ θα ήθελα να αναφέρω και την περιγραφή που κάνει λίγα χρόνια αργότερα, το 1582 oFrancescoSansovinoστο βιβλίο του « HistoriaUniversaledell’OrigineetImperiode’ Turchi», όπου αναφερόμενος στη ίδια ναυμαχία γράφει : “lanimicanellospuntarelapuntadellePeschiere, dettadaGreciMesologni, siscopersero …”

που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει :

“ ο εχθρός ανακαλύφθηκε να έχει υπό έλεγχο τον ψαρότοπο που ονομάζεται από τους Έλληνες Μεσολόγγι …”.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στην περιοχή υπήρχε ψαρότοπος με την ονομασία Μεσολόγγι γνωστός στους ιστορικούς και ναυτικούς της εποχής εκείνης και μάλιστα αρκετά χρόνια πριν της αναφοράς των Paroutaκαι Contarini.

Όμως το μοναδικό στοιχείο που έχουμε μέχρι σήμερα είναι ότι το Μεσολόγγι αναφέρεται το 1545 σε ένα συμβόλαιο σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κ. Στασινόπουλου το 1926 στο βιβλίο του “ Μεσολόγγι ” όπου γράφει: «Αλλά ο Παρούτας το αναφέρει ως ιχθυοτροφείον, ενώ υπήρξεν εκεί συνοικισμός πολύ αρχαιότερος της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου. Ο εν Ζακύνθω αρχειοφύλαξ και αρχειόφιλος κ. Ζώης έθεσεν υπ΄όψει μου τα κάτωθι συμβόλαια, όπου απαντάται το όνομα του Μεσολογγίου. Διά του 20 Ιουλίου 1545 συμβολαίου του Β.Βουτονίστα εγένετο ναύλωσις εν Ζακύνθω του καραβοκύρη Ανδρ. Καραδή και εδώθη αρραβών ( βλισσίδι ) φλωρία χρυσά τσεκίνια 35, δια το ταξίδι του στο Μεσολόγγι.»

Δεχόμενοι λοιπόν τη μαρτυρία του Στασινόπουλου ως αληθινή, το μόνο που μένει να ερευνηθεί είναι το πότε δημιουργήθηκε ως οικισμός και από ποιους … ήταν πειρατές οι πρώτοι κάτοικοι του όπως θρυλείται ; ήταν οι κάτοικοι της κωμόπολης Χίλια Σπίτια που μετά τη καταστροφή της κατέβηκαν για επισιτιστικούς λόγους στη περιοχή ; Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα.

Είναι όμως σίγουρο ότι μετά την Άλωση το Ιόνιο μαστίζονταν από πειρατές που χρησιμοποιούσαν ως ορμητήριο την Λευκάδα και την Πρέβεζα και είχαν ως πεδίο δράσης τους τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Επτανήσων, Εχινάδων και Αιτωλοακαρνανίας.

Πολλοί από τους πειρατές ήταν Τούρκοι όπως ο Κούρτογλου ή έλληνες εξωμότες όπως ο τρομερός ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα με καταγωγή από τη Λέσβο . Αργότερα σε αυτούς τους πειρατές προστέθηκαν και Ισπανοί, Σικελοί, Ιταλοί, Κορσιακανοί, Εβραίοι αλλά και πολλοί Έλληνες από τα Επτάνησα.

Ειδικά οι πειρατές της Ζακύνθου εμφανίζουν σημαντική δράση στο Ιόνιο. Οι επιδρομές τους είναι συχνότατες στα παράλια της Πελοποννήσου και της Αιτωλοακαρνανίας καθώς η Ζάκυνθος μετά το 1500 εξελίχθηκε σε καταφύγιο, ορμητήριο και κέντρο ανεφοδιασμού και διάθεσης των προϊόντων όλων των χριστιανών πειρατών . Οι τουρκικές αρχές της Ναυπάκτου, του Αγγελοκάστρου και της Πελοποννήσου διαμαρτύρονταν συνέχεια για τη δράση των Ζακυνθινών πειρατών.

Τα αρχεία του βενετού ευγενή MarinoSanudoπου έζησε από το 1466 έως το 1536 μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για την πειρατεία στη θαλάσσια περιοχή το Ιονίου και όχι μόνο, καθώς είχε άμεση πρόσβαση σε όλα τα κρατικά έγγραφα της Δημοκρατίας της Βενετίας αλλά και κατέγραψε όλες τις αναφορές των προβλεπτών ( αξιωματούχων) του Βενετικού στόλου αλλά και μετέδωσε μαρτυρίες από αυτόπτες Έλληνες μάρτυρες για όλα τα σημαντικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στον ελληνικό θαλάσσιο χώρο .

Μια σημαντική πληροφορία λοιπόν που λαμβάνουμε από τα αρχεία του Sanudoκαι που μπορεί να έχει άμεση σχέση με τους πρώτους κατοίκους της πόλης του Μεσολογγίου αφορά τους Ζακυνθινούς πειρατές που ψαρεύουν στα ιχθυοτροφεία του Αγγελοκάστρου το φθινόπωρο του 1531. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο Sanudoότι “… ο καδής του Αγγελοκάστρου διαμαρτυρήθηκε γιατί ο ζακυνθινός Νικολός Σκανδάλης, ο γιός του και τα αδέρφια του, ένα μήνα, από τις 12 Οκτωβρίου έως τις 13 Νοεμβρίου, ψάρευαν παράνομα στα ιχθυοτροφεία του Αγγελοκάστρου και προξένησαν ζημιές 143.620 άσπρων, των οποίων ζητούσε την απόδοση. Ύστερα από τόσες καταγγελίες ο προβλεπτής του βενετικού στόλου κρέμασε τον Φεβρουάριο του 1533 έξι Ζακυνθινούς, που λεηλατούσαν τα απέναντι στη Ζάκυνθο παράλια… ”

( Τόμος ΝΖ΄ σ.399-400)

Η παραπάνω πληροφορία είναι πάρα πολύ σημαντική, καθώς γνωρίζουμε ότι το Μεσολόγγι ανήκε διοικητικά εκείνη την εποχή στο Αγγελόκαστρο .

Όλα τα παραπάνω στοιχεία μας δείχνουν λοιπόν ότι δεν είναι απίθανο οι πρώτοι κάτοικοι του Μεσολογγίου να ήταν και πειρατές που κάποια στιγμή παράτησαν το κούρσο και ασχολήθηκαν με την αλιεία .

Το βέβαιο όμως είναι ότι πολλοί Μεσολογγίτες τα επόμενα χρόνια ασχολήθηκαν με την πειρατεία κάτι το οποίο επιβεβαιώνεται και με μαρτυρίες πολλών αγωνιστών ναυτικών που επέζησαν . Οι επιζήσαντες τους αγώνος ναυτικοί διηγούταν ότι στα πειρατικά πλοία αυτοί και οι πατεράδες τους είχαν λάβει τα πρώτα ναυτικά μαθήματα .

Γνωστοί πειρατές της περιοχής μας σύμφωνα με τον Σάθα ήταν οι Μεσολογγίτες αδερφοί Λουκαϊτη οι οποίοι είχαν επαναστατήσει κατά των τούρκων, κούρσευαν για καιρό ώσπου το 1677 συνελήφθησαν έξω από την Καλαμάτα και κρεμάστηκαν από τον ιστό της τουρκικής ναυαρχίδας, ο Αιτωλικιώτης Τουφεξής κι ο Πισπίρης από τη Ναύπακτο.

Ίσως σε αυτά τα στοιχεία να στηρίχθηκε αργότερα το 1838 και η Γεωργία Σάνδη (George Sand ) όπου στο μυθιστόρημα της « ο Ουσκόκος » ( « L’ Uscoque » ) μιλούσε για τους Μεσολογγίτες πειρατές την εποχή του Φραντζέσκο Μοροζίνη, οι οποίοι είχαν καταφύγει στη νήσο Κοτσιλάρι (Curzolari ) και τους κυνηγούσε ο Ενετικός στόλος.

Μέχρι να απαντηθεί λοιπόν με σιγουριά το ερώτημα ας μείνουμε στα λόγια του Κωστή Παλαμά:

“ Ήρθες με μια κουρσάρικη γαλέρα,

ταμπούρι έψαχνες νάβρης και χωσιά,

λημέριασες εδώ να μελετήσης

καινούργια κούρσα κι άλλα φονικά.

Τρόμος του Τούρκου και του Φράγκου. Ξάφνου

Στα τρώει ο καημός τα φύλλα της καρδιάς .

Κουρσάρος, κι ερωτεύτηκες τη λίμνη

την ήμερη . Και γίνεσαι ψαράς. ”